درد سیاتیک، از کمر تا نوک انگشتان پا
گرفتگی یا درد سیاتیک اصطلاحی است که اگر با کمر درد سروکار داشته باشید، احتمالا زیاد شنیده‌اید. اصطلاحی که به نوعی درد در کمر و پاها اشاره می‌کند. ریشه این درد فشار به عصب سیاتیک است. عصبی که از کمر تا پایین پاها کشیده شده و عامل کنترل و انتقال پیام‌های عصبی به پاها یا برعکس است.
درد سیاتیک بسیار شبیه به درد پارگی دیسک کمر است. حتی برخی این دو را یک بیماری می‌دانند. هرچند این دو آسیب را نمی‌توان یکی دانست. اما گاهی علت بروز درد سیاتیک، بیرون‌زدگی یا پارگی دیسک کمر است. در این مقاله از مرکز فیزیوتراپی یزد قصد داریم به بررسی عصب سیاتیک، علت دردهایی که ایجاد می‌کند و راه‌های درمان آن بپردازیم. اگر شما هم به دنبال اطلاعاتی در مورد این عصب هستید، خواندن این مقاله را از دست ندهید.
عصب سیاتیک چیست؟
سیاتیک بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین عصب در بدن انسان است. قطر آن به اندازه یک انگشت دست است. عصب سیاتیک از پایین ستون مهره‌های کمری از نخاع جدا می‌شود. از باسن می‌گذرد و در ابتدای ران‌ها دو قسمت می‌شود. یکی به سمت پای چپ می‌رود و دیگری به سمت پای راست. هر بخش عصب سیاتیک با گذشتن از ران در آستانه ساق پا دوباره دو قسمت می‌شود. یک قسمت از جلوی ساق پا عبور می‌کند و دیگری از پشت ساق پا.
همان‌قدر که سیاتیک عصبی طولانی و بزرگ است، اهمیت آن در سیستم عصبی و حرکتی انسان هم زیاد است. عصب سیاتیک کل حرکات پا را کنترل کرده و پیام‌های عصبی آن را به نخاع و بالعکس منتقل می‌کند. اگر به هر دلیلی در مسیر طولانی این عصب، فشاری به آن وارد شود، درد سیاتیک رخ می‌نماید. فشار می‌تواند از طریق دیسک‌های کمر وارد شود و یا از طریق گرفتگی یکی از ماهیچه‌ها. البته در بیشتر موارد علت ایجاد درد سیاتیک از ناحیه کمر و پایین کمر ناشی می‌شود. اما درد در هر جایی از مسیر عصب سیاتیک می‌تواند خود را نشان دهد.
در برخی موارد دیده می‌شود درد به صورت انتشاری بروز پیدا نمی‌کند. تنها در نقطه‌ای خاص از مسیر عصب سیاتیک، دردی مبهم ایجاد می‌شود. تصور کنید ماهیچه‌ای در پایین کمر دچار گرفتگی شود اما زانوی شما درد می‌گیرد. اهمیت درد عصب سیاتیک در همین مسئله است. یعنی درد ممکن است در یک نقطه و بسیار خفیف و مبهم باشد. اما علت آن یک آسیب جدی در جایی دیگر باشد.
علائم درد عصب سیاتیک
معمولا درد سیاتیک از پایین کمر شروع شده و به باسن و پاها کشیده می‌شود. در بیشتر موارد درد در یکی از پاها دیده می‌شود اما موارد نادری هم هست که هر دو پا درد را احساس می‌کنند. دیگر نشانه‌ها و علائم درد سیاتیک موارد زیر هستند:
- در پاها مخصوصا هنگام حرکت دادن آنها، ضعف و بی‌حسی ایجاد می‌شود
- هنگام دراز کشیدن درد کاهش می‌یابد و هنگام نشستن بیشتر می‌شود
- هنگام راه رفتن درد کاهش می‌یابد و هنگام ایستادن بیشتر می‌شود
- درد شدید و تیرکشنده در مواردی راه رفتن را دچار مشکل می‌کند
- در پاها احساس سوزن سوزن شدن، گزگز و مورمور دیده می‌شود
- درد سیاتیک به صورت نقطه‌ای و تیرکشنده خود را نشان می‌دهد
- درانگشتان پا سوزن‌سوزن شدن، گزگز و مورمور حس می‌شود
- هنگام عطسه و سرفه و تغییر حالت بدن درد بیشتر می‌شود
- ممکن است درد خفیفی در کمر احساس شود
وضعیت اورژانسی درد سیاتیک
علاوه بر علائم گفته شده، چنانچه نشانه‌های زیر را در خودتان دیدید، لازم است به صورت اورژانسی به پزشک مراجعه کنید:
- بروز علائم در هر دو پا
- بی‌اختیاری در دفع ادرار و مدفوع
- علائم رو به پیشرفت، یعنی به جای اینکه وضعیت بیماری بهبود یابد، روز به روز بدتر شود
علت بروز درد سیاتیک چیست؟
گفتیم واردشدن هرگونه فشاری به عصب سیاتیک باعث بروز دردهای سیاتیکی می‌شود. حال مهم‌ترین عواملی را که باعث فشار روی این عصب می‌شوند، در ادامه بررسی می‌کنیم:
پارگی یا بیرون‌زدگی دیسک کمر:
رشته‌های ابتدایی عصب سیاتیک از کنار دیسک‌های بین مهره‌ای کمر می‌گذرد. چنانچه یکی از دیسک‌ها دچار بیرون‌زدگی یا پارگی شود احتمال آنکه به عصب‌های متصل به سیاتیک فشار بیاورد، زیاد است. در واقع شایع‌ترین علت بروز درد سیاتیک همین فتق دیسک کمر است.
تنگی کانال نخاعی:
نبود فضای کافی در کانالی که نخاع از آن عبور می‌کند، می‌تواند عامل فشار به عصب سیاتیک باشد. به این اختلال استنوزیس ستون مهره‌ها یا تنگی کانال نخاعی گفته می‌شود.
گرفتگی ماهیچه‌های لگنی:
یکی از علت‌های کمتر شایع درد سیاتیک گرفتگی عضلات لگنی به خصوص عضله پریفورمیس است که به آن سندروم پریفورمیس گفته می‌شود. این عضله قسمت پایینی ستون مهره‌ها را به استخوان ران متصل می‌کند. در اثر نشستن زیاد یا واردشدن ضربه ممکن است عضله پریفورمیس دچار گرفتگی شود. گرفتگی پریفورمیس می‌تواند به عصب سیاتیک فشار وارد کرده و درد در ناحیه ران ایجاد کند.
جابجایی مهره‌ها:
در صورتی که مهره‌های ستون فقرات دچار لغزش شوند و یا روی هم بیفتند، می‌توانند به عصب‌های متصل به سیاتیک فشار وارد کنند.
چه عواملی احتمال درد سیاتیک را بیشتر می‌کند؟
درد سیاتیک با داشتن برخی زمینه‌ها، احتمال بیشتری برای بروز پیدا می‌کند. مهم‌ترین عواملی که خطر ابتلا به درد سیاتیک را بیشتر می‌کنند، در ادامه مرور می‌کنیم:
شغل:
شغل انسان از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی است. چراکه روزانه حداقل یک سوم زمان ما را به خود اختصاص می‌دهد. شرایط شغلی انسان می‌تواند زمینه بروز آسیب‌های زیادی را فراهم کند. شغل‌هایی که نیاز به خم و راست شدن زیاد دارند. شغل‌هایی که نیاز به بلندکردن اجسام سنگین دارند. حتی شغل‌هایی که نیاز به نشستن زیاد و طولانی دارند، بر بروز درد سیاتیک تاثیر می‌گذارند.
اضافه وزن:
اضافه وزن همیشه یکی از چالش‌های سلامتی ستون فقرات است. وزن اضافه‌ای که بدن حمل می‌کند، خواه ناخواه به ستون فقرات فشار می‌آورد. این مسئله می‌تواند به بروز دردهای سیاتیکی منجر شود.
نشستن طولانی مدت:
حالت‌های بدنی نامناسب از مهم‌ترین عوامل ایجاد یا تشدید بیماری‌های ستون فقرات هستند. در مورد درد سیاتیک نشستن طولانی که معمولا هم با یک حالت بدنی نامناسب همراه است، به تشدید آسیب کمک می‌کند.
دیابت:
دیابت بیماری‌ای است که در مصرف قندخون اختلال ایجاد کرده و با مشکلات هورمونی همراه است. این بیماری می‌تواند خطر ابتلا به آسیب‌های عصبی از جمله درد سیاتیک را بیشتر کند.
بالارفتن سن:
گذشتن سن از مرز ۴۰ سالگی باعث بروز تغییراتی در استخوان‌ها و ساختار ستون فقرات می‌شود. این تغییرات هم زمینه مناسبی برای ایجاد مشکل در سیاتیک ایجاد می‌کنند.
تشخیص درد سیاتیک
با مراجعه بیمار، پزشک معمولا بر اساس علائم، بررسی سبک زندگی بیمار و ارزیابی نقاط درد به تشخیص آسیب می‌پردازد.
پزشک احتمالا از شما می خواهد دراز بکشید و پاهایتان را جداگانه بلند کنید تا محل دقیق درد را مشخص کند. همچنین حرکت‌هایی مثل راه‌رفتن روی پاشنه پا و انگشتان را از شما می‌خواهد. این آزمون‌های فیزیکی برای تعیین میزان استحکام ماهیچه‌ای و رفلکس انجام می‌شود.
چنانچه پزشک احتمال وجود مشکلی جدی‌تر را بدهد و یا درمان‌های ابتدایی جواب نداده باشد، آزمایش‌های تصویربرداری را تجویر می‌کند:
نوار عصب و عضله:
در این آزمایش پاسخ ماهیچه‌ها به تحریک‌های الکتریکی عصب‌ها را اندازه‌گیری می‌کنند. نتیجه آن می‌تواند بروز مشکلاتی مثل تنگی کانال نخاعی یا بیرون‌زدگی دیسک کمر را تایید کند.
رادیولوژی:
تصویربرداری اشعه ایکس یا رادیولوژی برای تشخیص اختلال در ساختار ستون فقرات و فشار مهره‌ها به عصب سیاتیک به کار می‌رود.
امآرآی:
تصویربرداری امآرآی هم برای تشخیص مشکلات دیسکی، تنگی کانال نخاعی و جابه‌جایی مهره‌ها استفاده می‌شود. مزیت امآرآی این است که با استفاده از امواج رادیویی تصویری سه‌بعدی از استخوان‌ها و بافت‌های نرم به دست می‌دهد. در این نوع تصویربرداری دیسک‌های سالم و ناسالم کاملا قابل تشخیص هستند.
میلوگرام سی‌تی:
این روش از سی‌تی‌اسکن برای تصویربرداری استفاده می‌کند. قبل از انجام تصویربرداری نوعی رنگ به داخل طناب نخاعی تزریق می‌شود. این رنگ در داخل نخاع جریان پیدا می‌کند. سپس با انجام تصویربرداری نخاع به صورت سفید رنگ در نتیجه آزمایش مشخص می‌شود. این روش هم برای بررسی اختلالات در کانال نخاعی و فشارهای وارده به عصب سیاتیک به کار می‌رود.
درمان درد سیاتیک
در مراحل اولیه بیماری معمولا پزشکان درمان‌های خانگی را تجویز می‌کنند. این درمان‌ها احتمالا با تجویز داروهای تسکین‌دهنده درد همراه باشند. مراحل درمان خانگی درد سیاتیک را در ادامه بررسی می‌کنیم:
استراحت مطلق:
ابتدایی‌ترین درمان برای درد سیاتیک، استراحت مطلق است. پزشک معمولا استراحت مطلق سه روزه را برای بیمار تجویز می‌کند. این استراحت نقش مهمی در تسکین درد بیمار دارد.
پس از این مدت بیمار باید تحت نظر پزشک فعالیت‌های روزمره خود را با فشار کم از سر گیرد. پزشک در این مرحله آموزش لازم را در مورد میزان استراحت و نحوه انجام فعالیت‌ها به بیمار ارائه خواهد کرد.
در کنار استراحت، استفاده از کمپرس سرد و گرم هم برای کاهش درد و التهاب کمک می‌کند. برای این کار باید به مدت ۲۰ دقیقه از کیسه یخ بر روی محل درد استفاده کرد. سپس کیسه آب گرم هم به مدت ۲۰ دقیقه بر روی محل درد گذاشته شود. این کار در طول روز هر دو ساعت یک بار انجام می شود.
درمان دارویی:
در صورتی که درد سیاتیک شدید باشد، پزشک داروهای مسکن ضد التهابی، شل کننده‌های عضلات و یا استروئیدها را تجویز می‌کند.
داروهای مسکن ساده که بدون نسخه هم ارائه می‌شوند، برای کاهش دردهای خفیف استفاده می‌شوند. بسته به میزان درد و ناراحتی بیمار پزشک داروهای قوی‌تر ضدالتهابی یا استروئیدها را تجویز می‌کند. حتی در موارد درد خیلی شدید تزریق استروئید به داخل کمر هم تجویز می‌شود.
نقش این داروها کاهش درد است تا بیمار بتواند دوره درمان خود را کامل طی کند. اما لازم است توجه داشته باشید مصرف صرف دارو بدون استفاده از روش‌های درمانی، تنها علائم بیماری را سرکوب می‌کند. در این حالت بیماری روز به روز پیشرفت می‌کند و ممکن است اثرات زیان‌بار شدیدی به جا بگذارد.
درمان درد سیاتیک با فیزیوتراپی
مرحله بعدی درمان درد سیاتیک، استفاده از روش‌های فیزیوتراپی است. فیزیوتراپیست‌ها از انواع روش‌های دستی و الکتریکی برای کمک به درمان درد سیاتیک استفاده می‌کنند. در ادامه نحوه کار روش‌های فیزیوتراپی را بررسی می‌کنیم:
تمرین درمانی:
در روش تمرین درمانی درمانگر تمرینات ورزشی را به بیمار آموزش می دهد که به رفع فشار از عصب سیاتیک کمک می‌کند. این تمرینات بر اساس علت بروز درد و ناحیه‌ای که مشکل را ایجاد کرده، طراحی می‌شوند. بخشی از تمرینات در کلینیک فیزیوتراپی و بخشی دیگر در منزل بیمار و در فاصله بین دو جلسه درمانی انجام می‌شود. انجام این تمرینات معمولا نقش مهمی در برطرف شدن عامل بیماری دارند.
برای آشنایی بیشتر با این روش می‌توانید به صفحه «تمرین درمانی چیست؟ تاثیر تمرین درمانی بر بهبود درد بدن» مراجعه کنید.
الکتروتراپی:
الکتروتراپی یا همان فیزیوتراپی برق با ارسال امواج الکتریکی انتقال پیام درد را مسدود می‌کند تا درد بیمار کمتر شود. این روش هم بیشتر نقش مسکن دارد. بنابراین لازم است در کنار یک روش درمانی اصلی استفاده شود.
لیزر درمانی:
بدن ما در مقابل هر آسیبی توان ترمیم خود را دارد. اما اگر شدت آسیب خیلی زیاد شود سلول‌های بافت آسیب‌دیده سرعت لازم برای ترمیم آسیب را نخواهند داشت و در واقع در برابر تخریب انجام شده، کم می‌آورند.
در روش لیزر درمانی پرتوهای نوری مادون قرمز را به صورت متمرکز و با انرژی بالا به قسمت آسیب‌دیده می‌تابانند. این پرتوها انرژی خود را به بافت آسیب‌دیده منتقل می‌کنند. این کار باعث می‌شود از یک سو سوخت‌و‌ساز سلول‌های بافت بیشتر شده و سرعت ترمیم آنها بالا رود. از سوی دیگر تولید کلاژن در سلول‌های آسیب‌دیده هم بیشتر می‌شود که نقش مهمی در ترمیم آسیب دارد.
در صورتی که عامل بروز درد سیاتیک، پارگی دیسک کمر باشد، استفاده از لیزر برای درمان آن بسیار موثر است.
برای آشنایی بیشتر با این روش می‌توانید به صفحه «لیزر پرتوان و فواید درمانی آن در فیزیوتراپی» مراجعه کنید.
طب سوزنی یا سوزن خشک:
این روش هم یک درمان مکمل است که برای تسکین درد کاربرد دارد. در روش سوزن خشک با وارد کردن سوزن‌هایی ریز به بدن، جریان خون و ترشح هورمون‌ها تحریک می‌شود. بدین ترتیب درد بیمار کاهش یافته و شرایط برای درمان کامل آسیب فراهم می‌شود. این روش هم لازم است در کنار یک روش درمانی اصلی انجام شود.
برای آشنایی بیشتر با این روش می‌توانید به صفحه «آشنایی با طب سوزنی و سوزن خشک» مراجعه کنید.
درمان درد سیاتیک با جراحی
درمان درد سیاتیک در مواردی نیاز به جراحی دارد. اما باید توجه داشته باشید درصد بالایی از موارد ابتلا به آن با روش‌های غیر جراحی درمان می‌شوند.
در موارد اورژانسی و مواردی که بیمار پس از شش هفته انجام درمان‌های فیزیوتراپی، بهبود پیدا نکند، ممکن است عمل جراحی تجویز شود.
با این حال توصیه ما دوری از عمل جراحی است. چرا که به هرحال جراحی عوارض خاص خود را دارد و احتمال موفق‌نبودن آن هم وجود دارد.
تجربه ثابت کرده درصد خیلی زیادی از مشکلات سیاتیک با درمان‌های فیزیوتراپی بهبود پیدا می‌کنند. فقط لازم است برای درمان صبور باشید و با فیزیوتراپیست خود همراهی کنید.
اما چنانچه درمان‌های غیرتهاجمی برای مشکلات سیاتیکی جوابگو نباشند، چاره‌ای جز جراحی نمی‌ماند. عمل جراحی می‌تواند برای برطرف کردن مشکل پارگی دیسک کمر انجام شود. همچنین برای بازکردن فضا در کانال نخاعی عمل جراحی لازم است.
پیشگیری از دردهای سیاتیکی
اولین قدم برای پیشگیری از مشکلات سیاتیکی رعایت حالت صحیح بدن است. حالت‌های نامناسب بدن می‌توانند عامل بروز فتق دیسک کمر، گرفتگی ماهیچه پریفورمیس و فشار به مهره‌ها شوند که هرکدام عامل بروز دردهای سیاتیکی هستند. قدم بعدی ورزش است. ورزش‌هایی که عضلات کمر و شکم یا همان عضلات هسته بدن(core) را تقویت می‌کنند، از وارد شدن فشار به مهره‌ها و دیسک‌ها جلوگیری می‌کنند. همچنین ورزش عوارض رعایت‌نکردن حالت صحیح بدن را کم می‌کند. اضافه وزن هم تاحدی بر بروز دردهای سیاتیکی تاثیر می‌گذارد چرا که وزن و فشار بیشتری به مهره‌های کمر وارد می‌کند. برای دور ماندن از مشکلات سیاتیکی بهتر است وزن خود را متعادل نگه دارید.
توصیه‌هایی برای مبتلایان
توصیه‌های ما به مبتلایان درد سیاتیک همان توصیه‌هایی است که برای مبتلایان فتق دیسک کمر داریم. رعایت حالت صحیح بدن و دوری از کارهایی که به کمر فشار می‌آورند، خلاصه این توصیه‌ها است. در ادامه چند توصیه مهم برای مبتلایان به درد سیاتیک داریم:
- برای نشستن حتما از مبل یا صندلی گردان با تکیه گاه مناسب استفاده کنید
- در زمان نشستن کمر را به پشتی صندلی بچسبانید و بیشتر از ۳۰ دقیقه هم ننشینید
- از دستشویی فرنگی به جای ایرانی استفاده کنید
- هنگام بلندکردن اجسام به هیچ وجه از کمر خم نشوید. بلکه روی زانوها خم شوید و با قدرت پاها جسم را از روی زمین بلند کنید.
ورزش برای درد سیاتیک
در پایان این مقاله تعدادی از حرکات یوگا که برای پیشگیری و درمان درد سیاتیک مناسب هستند را مرور می‌کنیم. این تمرینات ساده را به راحتی می توانید در خانه یا حتی محل کار انجام دهید و از این آسیب پیشگیری کنید. همچنین ورزش‌هایی که برای فتق دیسک کمر ارائه کردیم هم برای درد سیاتیک مناسب هستند. این تمرینات را در مقاله «دیسک کمر؛ آشنایی با بیماری فتق دیسک کمر و درمان آن» می‌توانید ببینید.
تمرین ورزشی برای درد سیاتیک(۱)
ابتدا در حالت چهار دست و پا قرار گیرید، طوریکه زانو زیر ران ها و دست ها زیر شانه قرار گیرند.سپس باسن را به سمت پاشنه پاها ببرید. دست‌ها را ثابت نگه دارید تا کشش را در زیر بغل احساس کنید. پنج دقیقه در این حالت بمانید و بر تنفس عمیق تمرکز کنید.
تمرین ورزشی برای درد سیاتیک(۲)
ابتدا به حالت پلانک یا شنا قرار گیرید، طوریکه سر و بدن کاملا در یک راستا باشند. دست‌ها را به زمین چسبانده و تکان ندهید. حالا فقط باسن را به طرف بالا ببرید. سر را در راستای ستون فقرات بگیرید و یک دقیقه در این حالت بمانید
تمرین ورزشی برای درد سیاتیک(۳)
ابتدا به پشت دراز بکشید و با دو دست، زانوها را به سمت قفسه سینه جمع کنید. همزمان سر را هم به سمت زانوها خم کنید. سعی کنید یک دقیقه در این حالت بمانید و به حالت اول برگردید.
تمرین ورزشی برای درد سیاتیک(۴)
به پشت دراز بکشید و زانو را خم کنید. دست‌ها را کنار بدن بگذارید. در حالی که سر و پاها روی زمین است، به آرامی ستون فقرات را از زمین بلند کنید و تا جای ممکن باسن را به طرف بالا بکشید. یک دقیقه در این حالت بمانید و برگردید
تمرین ورزشی برای درد سیاتیک(۵)
روی شکم دراز بکشید و دست‌ها را کنار بدن بگذارید. سر، قفسه سینه، دست‌ها و پاها را به آرامی از زمین بلند کنید. سعی کنید ۳۰ ثانیه در این حالت بمانید و به حالت اول برگردید