آشنایی با آسیب زانوی ضربدری
زانوی ضربدری یا پای ضربدری که با نام ژنووالگوم نیز شناخته می‌شود، یک ناهنجاری شایع زانو است که معمولا در کودکان چهار تا هفت سال دیده می‌شود. در ژنووالگوم، اندام‌های تحتانی به سمت داخل می‌چرخند. این اتفاق باعث می‌شود که زانوها با یکدیگر تماس داشته باشند، در حالی که مچ پاها از‌هم فاصله‌ی زیادی دارند. وقتی افراد مبتلا به زانوی ضربدری، زانوهایشان را کنار هم قرار دهند، بین مچ پاهایشان ۱۰ سانتی‌متر یا بیشتر فاصله وجود دارد.
ابتلا به زانوی ضربدری معمولا منشا ژنتیکی دارد، اما می‌توان با روش‌های درمانی مختلف مانند جراحی اثرات آن را به حداقل رساند. البته فیزیوتراپی و ورزش اغلب جایگزین موفقی برای جراحی هستند. در این مقاله از سایت مرکز توانبخشی و فیزیوتراپی یزد به بررسی زانوی پرانتزی یا ژنو والگوم می‌پردازیم.
زانوی ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری عارضه‌ای است که در آن استخوان‌های ران و مفصل زانو به سمت یکدیگر متمایل می‌شوند. سپس در اثر فشاری که به استخوان‌های ساق پا و مفصل مچ پا وارد می‌شود، مچ پاها از همدیگر دور می‌شوند.
اگر فردی که پای ضربدری دارد بایستد و پاهایش را کنار هم بگذارد، زانوها به‌هم می‌چسبند و ساق پاها باز می‌شوند. در این ناهنجاری پاها و قوزک‌ها بیشتر از حد معمول از هم فاصله دارند. وجود فاصله‌ای کم بین مچ پاها طبیعی است، اما در افرادی که زانوهای ضربدری دارند، این فاصله حدود ۱۰ سانتی‌متر است. این حالت عکس حالت زانوی پرانتزی است.
بسیاری از کودکان خردسال دارای زانوهای ضربدری هستند که این موضوع در حدود سن چهار سالگی آشکارتر است. زانوی ضربدری در بیشتر موارد مرحله ای از رشد طبیعی کودکان است، همانطور که تا دو سالگی پاهای پرانتزی دارند.
زانوهای ضربدری و پرانتزی هرکدام یک بخش طبیعی از رشد و تکامل کودک هستند. الگوی تغییرات زانو با افزایش سن در کودکان به این شکل است که در بدو تولد تا حدود دو سالگی پاها پرانتزی هستند و پس از دو سالگی صاف می‌شوند. سپس در چهار سالگی زانوها ضربدری می‌شوند که تا حدود هفت سالگی ادامه خواهد داشت. ممکن است تفاوت های نژادی و جنسیتی در زمان و شدت ضربدری‌بودن زانو تاثیر داشته باشد. برای مثال، به نظر می‌رسد دختران در تمام سنین بیشتر از پسران زانوی ضربدری را نشان می‌دهند.
۷۵ درصد از کودکان بین سه تا پنج سال دارای پای ضربدری هستند. اما براساس گزارشی از بیمارستان کودکان بوستون در حدود ۹۹ درصد از کودکان مبتلا تا زمانی که به هفت یا هشت سالگی برسند، ژنووالگوم خودبهخود اصلاح می‌شود.
با این حال، گاهی اوقات ضربدری‌شدن زانو ممکن است به‌دلیل وجود یک بیماری زمینه‌ای یا داشتن زمینه‌ی ژنتیکی بروز یابد. برای درمان پای ضربدری ناشی از بیماری‌های زمینه‌ای مختلف، پزشکان ابتدا تلاش می‌کنند بیماری زمینه‌ای را درمان کنند، به خصوص اگر این بیماری در کودکان بزرگ‌تر از هفت سال یا بزرگسالان وجود داشته‌باشد.
انواع پای ضربدری
زانوی ضربدری به دو نوع مختلف فیزیولوژیک و پاتولوژیک تقسیم‌بندی می‌شود:
- فیزیولوژیک: در نوع فیزیولوژیک در نتیجه رشد و تکامل طبیعی استخوان‌های بدن در یک دوره‌ی سنی زانوها حالت ضربدری دارند.
- پاتولوژیک: در نوع پاتولوژیک در نتیجه وجود بیماری‌هایی مانند راشیتیسم و شکستگی قبلی استخوان درشت نی یا بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیسپلازی چندگانه اپی فیزیال، زانوی ضربدری بروز می‌یابد. دیسپلازی نوعی اختلال استخوان و غضروف است که انتهای استخوان‌های پا را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
علائم زانوی ضربدری چیست؟
تغییر شکل مفصل زانو، استخوان ران و قوزک پا باعث می‌شود به رباط‌ها و عضلات فشار زیادی وارد شود. این فشار می‌تواند باعث درد لگن، مچ یا ساق پا شود. همچنین فشاری که به مفصل زانو وارد می‌شود، می‌تواند خطر ابتلا به آرتروز زانو را نیز افزایش دهد. زانوهای ضربدری معمولاً مشکلات جانبی ایجاد نمی‌کنند ولی در صورتی که شدید باشد یا در دوران بزرگسالی بروز یابد، ممکن است به جز ضربدری شدن زانوها علائم دیگری هم نشان دهد. دو نشانه‌ی مهم این اختلال را در ادامه بررسی می‌کنیم:
شکل غیرطبیعی پاها: والدین معمولاً متوجه شکل غیر‌معمولی پاهای فرزندشان و چرخش زانوها به داخل می‌شوند. علاوه بر این راه‌رفتن افراد نیز تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد زیرا ممکن است به دلیل تماس زانوهایشان در حین راه‌رفتن اذیت شوند، سپس آن‌ها با تغییر الگوی راه‌رفتن کمبود فاصله بین زانوهای خود را جبران می‌کنند.
تغییر الگوی راه‌رفتن: الگوی راه‌رفتن افراد مبتلا به پای ضربدری دور زدن است، به این شکل که فرد هنگام راه‌رفتن هر پا را به سمت بیرون می‌چرخاند تا بدون ضربه‌زدن و تماس با زانوی دیگر قدم بردارد. در این شرایط نه تنها مکانیک راه‌رفتن به خطر افتاده است، بلکه با تغییر زاویه قابل توجه، درد قدامی و میانی زانو بروز می‌یابد، این علائم منعکس‌کننده فشار پاتولوژیک روی زانو است.
اما به‌طور کلی علائم پای ضربدری شامل موارد زیر می‌شود:
- مفاصل سفت و متورم
- زانو درد
- راه‌رفتن همراه با لنگیدن
- درد در پاها، باسن و مفاصل مچ پا
- احساس عدم تعادل در هنگام ایستادن
علت بروز زانوی ضربدری چیست؟
زانوهای ضربدری در کودکان سالم زیر شش یا هفت سال نسبتاً رایج است و فقط یک بخش طبیعی از رشد و تکامل آن‌ها است. معمولاً با رشد کودک پاها به تدریج صاف می‌شوند، اگرچه در مواردی ممکن است تا بزرگسالی ادامه داشته باشد.
ژنووالگوم اگرچه به دلایل مختلفی رخ می دهد، اما به نظر می‌رسد که داشتن سابقه‌ی ژنتیکی یکی از مهم‌ترین عوامل ابتلا به این عارضه است. این اختلال به‌طور کلی ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
- ژنتیک: گاهی بعضی ناهنجاری‌های ژنتیکی بر رشد استخوانها و مفاصل تاثیر می‌گذارند و رشد صحیح آن‌ها را دچار مشکل می‌کنند.
- راشیتیسم: راشیتیسم یک ناهنجاری استخوان است. این بیماری که ناشی از کمبود ویتامین D و کلسیم است می‌تواند باعث بروز زانوی پرانتزی در افراد با سنین مختلف شود.
- بیماری زمینه‌ای: ابتلا به بعضی بیماری‌های استخوانی برای مثال آرتروز زانو، روماتیسم مفصلی و همچنین ابتلا به دیسپلازی که در برخی از افراد به‌صورت مادرزادی وجود دارد، می توانند بر نحوه رشد استخوانها تاثیر بگذارند. هنگامی که زانوهای ضربدری پاتولوژیک همراه با کوتاهی قد و سایر ناهماهنگی‌های استخوان و مفاصل دیده می‌شود، ممکن است یک دیسپلازی اسکلتی یا اختلال متابولیک استخوان دلیل آن باشد. علاوه بر این‌ها گاهی وجود تومور در استخوان ساق پا می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شود. زانوهای پاتولوژیک می تواند در برخی از بیماری‌های عصبی مانند فلج مغزی یا اسپینا بیفیدا در نتیجه کشش عضلانی روی استخوانها رخ دهد.
- فشار: اعمال فشار بیش از حد روی زانوها در اثر اضافه وزن یا شل‌شدن رباط‌های مفصل زانو، خطر بروز پای ضربدری را افزایش می‌دهد.
- چاقی: چاقی می‌تواند ژنووالگوم را شدیدتر کند. نتایج یک مطالعه نشان داد ۷۱ درصد از کودکان مبتلا به ژنو والگوم چاق بودند. چاقی در دوران نوجوانی با زانوهای ضربدری شدیدتر نیز همراه است. این مشکل بیشتر در کودکان با کف پای صاف و افرادی که مفاصل پرتحرک و بیش‌از‌حد انعطاف‌پذیر دارند، دیده می‌شود.
- آسیب یا عفونت در زانو و پاها: بروز آسیب‌هایی مانند شکستگی در ناحیه رشد استخوان‌های اطراف زانو می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شود.
چه کسانی به پای ضربدری دچار می‌شوند؟
همانطور که گفتیم زانوهای اکثر کودکان خردسال حداقل کمی به سمت یکدیگر می‌چرخند. این بخشی طبیعی از رشد در سنین سه تا چهار سالگی است که معمولاً در حدود هفت تا هشت سالگی بهتر می‌شود. برخی از افراد ممکن است به دلایل دیگری مانند اختلال ژنتیکی یا بیماری زمینه‌ای به این آسیب دچار شوند. در این صورت علائم دیرتر، معمولاً بعد از شش سالگی ایجاد و به جای بهتر‌شدن، بدتر می‌شوند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
وجود زانوی‌های ضربدری در کودکان تا هفت سالگی نگران‌کننده نیست و خودبهخود بهبود می‌یابد. با این حال اگر شرایط زیر را تجربه کردید، به پزشک مراجعه کنید:
- در حالی که زانوها کنار هم قرار دارند، فاصله بین قوزک پاها بیشتر از هشت سانتی‌متر باشد
- هنگام ایستادن تفاوت زیادی بین زاویه پایین پاها در مقایسه با قسمت بالایی پاها وجود دارد
- احساس می‌کنید فاصله پاها در حال بیشتر شدن است
- کودکی زیر دو سال یا بالای هفت سال زانوهای ضربدری دارد
- فقط یک پا حالت ضربدری دارد
- علائم دیگری مانند درد زانو یا مشکل در راه‌رفتن نیز وجود دارد
- افرادی در بزرگسالی دچار پای ضربدری شوند
تشخیص ژنووالگوم
روش تشخیص ژنووالگوم در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. در ادامه هریک را بررسی می‌کنیم:
تشخیص زانوی ضربدری در کودکان
پزشک ابتدا یک ارزیابی فیزیکی انجام می‌دهد و در مورد سابقه پزشکی کودک می‌پرسد. اگر کودک دو تا چهار ساله باشد، احساس درد نداشته باشد و هر دو پا به یک میزان به سمت داخل متمایل شوند، نیاز به انجام هیچ آزمایشی نیست. احتمالا، پزشک به شما توصیه می‌کند مراقب باشید و تا هشت سالگی مطمئن شوید که زانوی ضربدری با رشد کودک بهتر می‌شود.
با این حال برخی از کودکانی که در شرایط زیر هستند، ممکن است نیاز به مراجعه به پزشک ارتوپد، داشته‌باشند:
- پاها خودبهخود صاف نمی‌شوند.
- یک زانو بیشتر از زانوی دیگر چرخیده است یا فقط یک طرف به داخل می‌چرخد.
- احساس درد، لنگیدن، ضعف یا مشکل در دویدن وجود دارد.
ممکن است نیاز باشد برای جستجوی شکستگی‌های بهبود یافته یا راشیتیسم رادیولوژی و آزمایش خون تجویز شود. آزمایش خون می‌تواند به تشخیص راشیتیسم کمک کند.
تشخیص ژنووالگوم در بزرگسالان
هنگامی که ژنووالگوم در یک بزرگسال وجود دارد، مهم‌ترین گام این است که علت زمینه‌ای وجود این آسیب بررسی شود. در صورت وجود یک بیماری استخوانی یا انواعی از آرتریت ابتدا نیاز است که برای درمان آن‌ها اقدام شود. ابتدا پزشک از شما سوالاتی می‌پرسد. این سوال‌ها در مورد سابقه پزشکی خانوادگی، اینکه آیا دردی احساس می‌کنید یا نه و سایر علائم خواهد بود. اگر احساس درد دارید، محل دقیق آن را با پزشک در میان بگذارید.
سپس پزشک ارزیابی فیزیکی را انجام می‌دهد. در طول ارزیابی فیزیکی، نحوه ایستادن و راه‌رفتن شما را مشاهده خواهد کرد. همچنین نابرابری در طول پا، زاویه همترازی زانو و سایش ناهموار در کف کفش را نیز بررسی می‌کند.
زانوهای ضربدری معمولاً با اندازه‌گیری مستقیم زاویه تیبیوفمورال، زاویه‌ی استخوان ساق پا نسبت به استخوان ران یا با اندازه‌گیری فاصله بین مالئولی، فاصله‌ی بین قوزک پاها، ارزیابی می‌شوند. گاهی اوقات می‌توان برای محاسبه این اقدامات همچنین بررسی ساختار استخوانها و مفصل زانو از رادیولوژی، سی‌تی اسکن و ام‌آرآی استفاده کرد.
روش‌های درمان زانوی ضربدری چیست؟
برای درمان کودکان مبتلا به زانوی ضربدری نیازی به اجتناب از فعالیت بدنی، پوشیدن بریس‌های ساق پا، کفش‌های حمایتی یا انجام ورزش‌های خاصی نیست. هیچ نوع خاصی از بریس، کفش یا سایر وسایل ارتوتیک برای بهبود یا سرعت بخشیدن به بهبود انحراف زانوها یافت نشده است. تنها درمان ژنووالگوم در کودکان زمان و رشد و نمو طبیعی است.
در بزرگسالان شرایط متفاوت است. به مرور زمان، انحراف زانوی درمان‌نشده می‌تواند باعث بروز درد زانو و مشکلاتی در عملکرد شود. همچنین خطر ابتلا به بیماری‌های دیگر را افزایش دهد. یک مطالعه نشان داد که بزرگسالان مبتلا به ژنووالگوم در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آرتروز هستند. به همین دلیل لازم است هرچه سریع‌تر برای درمان اقدام کنید.
درمان ژنووالگوم در بزرگسالان، شامل طیف گسترده‌ای از روش‌های درمانی است. این طیف از تغییر سبک زندگی، استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی تا برنامه‌های ورزشی و فیزیوتراپی و درنهایت جراحی را شامل می‌شود.
انتخاب روش درمان ژنووالگوم به علت ایجاد آن و شدت علائم شما بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر راشیتیسم باعث انحراف زانوی شما شده باشد، پزشک احتمالاً درمان‌های دارویی مانند استفاده از مکمل‌های ویتامین D و کلسیم را برای درمان تجویز می‌کند.
بهطورکلی روش‌های درمان و اصلاح زانوی ضربدری شامل تجویز یک یا چند مورد از موارد زیر است:
درمان خانگی ژنووالگوم
قبل از هر چیز درمان های خانگی می‌توانند به بهبود ژنووالگوم کمک زیادی کنند. این درمان ها شامل روش های زیر است:
- داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی: در صورتی که احساس درد در زانوی خود دارید، ابتدا می‌توانید از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی که بدون نسخه در دسترس هستند مانند ناپروکسن استفاده کنید. در صورتی که تاثیرگذار نبود، ممکن است پزشک داروهای قوی‌تری تجویز کند. همچنین در صورت کمبود کلسیم و ویتامین D احتمالا مکمل‌های تقویتی مختلف تجویز می‌شود.
- ورزش منظم: پزشک ممکن است انجام تمرینات و حرکات کششی ساده را توصیه کند یا فرد را به فیزیوتراپیست ارجاع دهد. ورزش و کشش می‌تواند به تقویت ماهیچه‌های پا و تنظیم مجدد زانوها کمک کند.
- کاهش وزن: چاقی می‌تواند فشار بیشتری به زانوهای شما وارد کند و انحراف آن را به سمت داخل افزایش دهد. اگر اضافه وزن دارید، می‌توانید برای داشتن رژیم غذایی مناسب و کاهش وزن به یک متخصص تغذیه مراجعه کنید.
درمان زانوی ضربدری با فیزیوتراپی
فیزیوتراپیست با توجه به شدت علائم، علت بروز بیماری و سابقه‌ی پزشکی شما یک برنامه درمانی شامل حرکات اصلاحی و سایر تکنیک‌های فیزیوتراپی طراحی کرده و در انجام آن به شما کمک می‌کند. فیزیوتراپی می‌تواند عضلات اطراف زانو را تقویت کرده و از وارد‌شدن فشار بیش‌از‌حد به سایر مفاصل جلوگیری کند. روش های مورد استفاده در فیزیوتراپی شامل موارد زیر است:
- حرکات اصلاحی: برای اکثر افراد مبتلا به ژنووالگوم، ورزش می‌تواند به تنظیم مجدد و تثبیت زانوهای آن‌ها کمک کند. پزشک یا فیزیوتراپیست شما ابتدا راه‌رفتن شما را ارزیابی می‌کند، سپس با توجه به شرایط شما تمرین‌هایی را برای تقویت عضلات پا، لگن و ران پیشنهاد می‌دهد و در انجام آن‌ها به شما کمک می‌کند.
- ماساژ درمانی: ماساژ‌درمانی یکی از روش‌هایی است که در فیزیوتراپی استفاده می‌شود. این روش شامل تکنیک‌های زیادی است و شامل مالش و نرمش عضلات بدن است. در ماساژ درمانی بر عضله دو سر ران و رباط‌های جانبی خارجی و داخلی تاکید بیشتری می‌شود. بهطورکلی از تکنیک‌های مختلف درمان‌های دستی برای درمان زانوی ضربدری استفاده می‌شود.
- ارتز پروتز: اگر طول پاهای شما در نتیجه ژنو والگوم نابرابر است، یک کفی مناسب کفش در سمت کوتاه‌تر می‌تواند طول پای شما را یکسان کرده و به منظم کردن راه‌رفتن‌تان کمک کند. همچنین در تسکین درد پا نیز موثر است. برای کودکانی که زانوی ضربدری آن‌ها تا سن ۸ سالگی برطرف نشده است، استفاده از یک بریس یا آتل می‌تواند به رشد صحیح استخوان‌های آن‌ها کمک کند.
جراحی ژنووالگوم
هنگامی که ژنووالگوم شدید باشد یا زمانی که ورزش برای تسکین درد و تثبیت زانو موثر نیست، پزشک احتمالا جراحی را توصیه می‌کند. بهطورکلی دو نوع روش مختلف برای انجام جراحی وجود دارد:
- جراحی رشد هدایت‌شده: در افراد جوان‌تر و کودکانی که به سرعت رشد می‌کنند و زانوهای آن‌ها همچنان ضربدری است یک صفحه فلزی کوچک در زانوی آن‌ها قرار می‌گیرد. این صفحه‌ی فلزی می‌تواند رشد استخوان را در یک دوره ۱۲ ماهه اصلاح کند. این روش با مداخله کم جراحی رشد هدایت‌شده نامیده می‌شود. هنگامی که رشد استخوان اصلاح شود، صفحه از بدن خارج می‌شود.
- استئوتومی: برای بزرگسالان از جراحی استئوتومی استفاده می‌کنند. در این نوع جراحی یک گوه نازک از روی استخوان‌های پا برداشته می‌شود تا دوباره در موقعیت صحیح قرار گیرند. سپس از صفحات و پیچ‌های فلزی برای ثابت‌کردن استخوانها در موقعیت جدیدشان استفاده می‌شود. این صفحات فلزی دائمی هستند و برای هم تراز نگه‌داشتن استخوانها استفاده می‌شود. این روش می‌تواند استخوان‌های پای شما را تنظیم و زانوها را تثبیت کند. جراحی تعویض مفصل زانو نیز گزینه‌دیگری برای افراد مسن است.
عوارض جراحی ژنووالگوم چیست؟
معمولاً یک کودک می‌تواند طی چند روز پس از انجام جراحی رشد هدایت‌شده راه‌رفتن را دوباره شروع کند و در عرض چند هفته به ورزش بازگردد. پس از انجام استئوتومی ممکن است چند ماه طول بکشد تا به تمام فعالیت‌های عادی خود بازگردید.
جمع بندی
زانوی ضربدری یا ژنووالگوم یک اختلال شایع در کودکان است که تا سن هفت سالگی بخشی از روند رشد آن‌ها به شمار می‌رود و جای نگرانی نیست. در صورتی که آسیب پس از هفت سالگی بهبود نیابد یا در بزرگسالی به آن مبتلا شوید، باید به پزشک مراجعه کنید. از علل ابتلا به ژنووالگوم عوامل مختلفی مانند ژنتیک، بیماری زمینه‌ای و راشیتیسم را می‌توان نام برد. روش‌های درمان این اختلال جراحی و انواعی از روش‌های کم مداخله مانند ورزش و فیزیوتراپی را شامل می‌شود.
منبع: