فتق دیسک کمر؛ بیماری کمک فنرهای ستون فقرات
دیسک کمر دارم. این اصطلاحی است که معمولا بیماران مبتلا به کمر درد برای توصیف بیماری‌شان به کار می‌برند. اما دیسک کمر نه تنها یک بیماری نیست. بلکه از مهم‌ترین قسمت‌های حفاظتی کمر به حساب می‌آید. دیسک کمر یکی از حساس‌ترین قسمت‌های ستون فقرات است که ممکن است به عامل مهمی برای کمر درد تبدیل شود.
دیسک‌های کمر وظیفه حمایتی در بدن دارند. اما ممکن است خودشان آسیب ببینند و درد ایجاد کنند. در اصطلاح عامیانه به این آسیب دیسک کمر می گویند اما درواقع بیرون‌زدگی یا پارگی دیسک کمر است که عامل بروز درد در کمر می‌شود.
دیسک‌های کمر در بین مهره‌های ستون فقرات قرار دارند. کار آنها این است که از افتادن مهره‌ها روی همدیگر و یا ساییدگی آنها جلوگیری کنند. دیسکها همچنین ضربه‌های وارده به مهره‌ها را جذب می‌کنند. بدین ترتیب دیسکها در کمر نقشی شبیه به کمک فنر دارند. این کمک فنرها از وارد شدن فشار زیاد به ستون فقرات جلوگیری می‌کنند. در این مقاله از مرکز فیزیوتراپی یزد به بررسی بیماری فتق دیسک کمر پرداخته‌ایم. اگر به دنبال اطلاعاتی در مورد این بیماری هستید و می‌خواهید بدانید علائم و راه درمان آن چیست، تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
دیسک کمر، محافظ مهره‌ها
بگذارید ابتدا ساختار ستون فقرات و نقش دیسکها را در آن دقیق‌تر بررسی کنیم. ستون فقرات ما ۲۴ مهره درون خود دارد. مهره‌ها در واقع استخوان‌های متحرک ستون فقرات هستند. قسمت پایینی ستون فقرات که به آن کمر می‌گوییم ۵ مهره را در خود جای داده است. ۵ مهره‌ای که به دلیل تحمل فشار و وزن بیشتر نسبت به سایر مهره‌ها اهمیت بیشتری دارند. این ۵ مهره به خاطر مسئولیت و وظیفه سنگینی که دارند، با ۵ دیسک بین مهره‌ای حفاظت می‌شوند.
کار دیسک کمر در اصل ضربه‌گیری است. دیسک کمر حالتی دایره‌ای شکل دارد که پوسته ای با نام آنولوس دور آن را گرفته است. درون این حلقه هم هسته‌ای ژله‌ای وجود دارد. این ماده ژله‌ای باعث می‌شود دیسک حالتی ارتجاعی پیدا کرده و توان جذب ضربات و فشارهای وارده به مهره‌ها را داشته باشد. به علاوه مهره‌ها به راحتی می‌توانند بر روی دیسک حرکت کنند و دچار ساییدگی نشوند.
ساختار پیچیده کمر نخاع را هم در خود جای داده است. نخاع در واقع رشته‌ای از عصب‌ها است که کار انتقال پیام‌ها از مغز به اندام‌ها یا برعکس را بر عهده دارد. نخاع همچنین حرکات بدن و تعادل و… را کنترل می‌کند. در سطح هر کدام از دیسک‌های کمر، دو رشته عصبی که از نخاع به سمت اندام‌ها کشیده شده، حضور دارد.
پارگی دیسک کمر یا بیرون‌زدگی؟
اگر دیسک کمر آسیب دیده و ماده ژله‌ای آن از جای خود حرکت کند، می‌تواند درد و التهاب را در کمر به وجود بیاورد. آسیب دیسک کمر در دو مرحله اتفاق می‌افتد. مرحله ابتدایی و ساده‌تر آن، بیروزن‌زدگی دیسک کمر است. بدین معنا که پوسته بیرون دیسک پاره نمی‌شود اما تحت فشار ماده ژله‌ای، تغییر شکل داده و از یک سمت بیرون می‌زند. در این حالت در صورتی که بیرون‌زدگی دیسک به اعصاب نخاعی فشار وارد کند، دردهای کمر ایجاد می‌شوند.
اما اگر فشار ماده ژله‌ای زیاد باشد، ممکن است پوسته دیسک را پاره کرده و به بیرون آن تراوش کند. در این حالت که به آن فتق یا پارگی دیسک کمر گفته می‌شود، ماده ژله‌ای دیسک کمر می‌تواند اعصاب نخاعی را تحت فشار بگذارد و دردهای شدیدی ایجاد کند.
علائم بیرون‌زدگی یا پارگی دیسک کمر
فتق دیسک کمر می‌تواند در بدن اتفاق بیفتد اما هیچ علائمی نداشته باشد. همان‌طور که گفتیم در صورتی که بیرون‌زدگی دیسک به اعصاب نخاعی اطراف آن فشاری وارد نکند، دردی هم احساس نمی‌شود. بدین ترتیب بسیاری از افراد مبتلا به این آسیب سال‌ها درد یا ناراحتی ندارند. این افراد معمولا به صورت اتفاقی وقتی برای یک آسیب دیگر به پزشک مراجعه می‌کنند متوجه فتق دیسک کمر خود می‌شوند.
اما در صورتی که بیرون‌زدگی دیسک به اعصاب فشار بیاورد، سر و کله کمر درد پیدا می‌شود. این دردها ممکن است به سمت باسن و پاها هم کشیده شوند. همچنین احساس سوزن سوزن شدن و گزگز، بی‌حسی و ضعف در پاها از دیگر علائم فتق دیسک کمر است. دردها معمولا با نشستن، ایستادن، راه رفتن، خم شدن، بلندکردن اجسام و چرخش کمر بیشتر می‌شود. با دراز کشیدن بر روی پشت، دردها تسکین پیدا می‌کنند.
شایع‌ترین علائم فتق دیسک کمر را می‌توان به صورت زیر لیست کرد:
- درد در پایین کمر
- سوزن سوزن شدن پاها
- ضعف و بی حسی در پاها
- اسپاسم عضلات پایین کمر و باسن
- درد در ناحیه باسن که گاه تا پایین یک پا کشیده می‌شود
حالت اورژانسی پارگی دیسک کمر
اگر درد در ناحیه کمر و پا با یکی از علائم زیر همراه بود، سریع به پزشک مراجعه کنید. چرا که این علائم می‌توانند نشانه بروز آسیب جدی‌تری باشند:
- بی‌اختیاری در کنترل ادرار و مدفوع
- ضعف رو به ازدیاد در پاها
- ناتوانی در راه‌رفتن
عوامل پارگی دیسک کمر چیست؟
دیسک‌های کمر توانایی جذب میزان مشخصی فشار وارده به مهره‌ها را دارند اما وقتی فشار بیش از حد وارد شود و یا در مدتی طولانی دیسکها تحت فشار باشند، دچار بیرون‌زدگی یا پارگی می‌شوند.
جالب است بدانید کمر ما در طول روز به طور متوسط هشت هزار بار حرکت می‌کند. در طول این هشت هزار حرکت فشار در شدت های مختلفی به کمر وارد می‌شود. در برخی موارد فشار زیاد به دیسکها می‌تواند پارگی‌های ریز و ناچیزی در آن ایجاد کند. این پارگی توسط سازوکار خودترمیمی بدن، ترمیم شده و دیسک آسیبی نمی‌بیند.
اما تصور کنید وقتی فشار وارده به دیسکها بیش از حد باشد، بدن فرصت ترمیم پارگی‌های ریز را نخواهد داشت و هر بار یک پارگی کوچک دیگر روی دیسکها ایجاد می‌شود. با زیاد شدن پارگی‌های ریز روی دیسکها، احتمال اتصال آنها به همدیگر و شکل‌گیری یک شکاف بزرگ وجود دارد. به همین دلیل است که پارگی دیسک کمر به مرور اتفاق می‌افتد. یعنی ممکن است شما سال‌ها خم و راست شوید، اجسام سنگین را بلند کنید و آسیبی نبینید. اما ناگهان یک روز متوجه درد کمر شوید و در بررسی متوجه بروز فتق دیسک کمر شوید. واقعیت این است که این پارگی ناگهانی اتفاق نیفتاده است. بلکه سال‌ها فعالیت غلط شما باعث شکل‌گیری آن شده است.
حالت بدن
حالت‌های نامناسب بدن در زمان ایستادن و نشستن می‌تواند در درازمدت دیسک کمر را دچار آسیب کند. همچنین بلندکردن اجسام سنگین و چرخاندن مکرر کمر هم به بروز فتق دیسک کمر کمک می‌کند.
سن
بالارفتن سن هم یکی دیگر از عوامل بروز این آسیب است. چرا که با بالارفتن سن، دیسکها دچار خشکی شده و فشرده می‌شوند. در نتیجه احتمال پارگی آنها بیشتر می‌شود. همچنین نتیجه سال‌ها فعالیت غلط و فشار روی دیسک‌های کمر معمولا در دوران بعد از ۴۰ سالگی خود را نشان می‌دهد.
اضافه وزن
افرادی که اضافه وزن دارند، قطعا باید فشار بیشتری را توسط دیسک‌های کمرشان تحمل کنند. البته دیسک ها همیشه هم توان تحمل این فشار را ندارد و دچار بیروزن‌زدگی یا پارگی می‌شوند.
عامل وراثت
ژنتیک هم از دیگر عوامل ایجاد پارگی در دیسک کمر هستند. برخی افراد زمینه ژنتیکی لازم برای ایجاد پارگی در دیسک های کمر را بیشتر از دیگران دارند. در نتیجه حتی فشارهای نه‌چندان زیاد به کمر این افراد، ممکن است باعث بروز فتق دیسک کمر در آنها شود.
تشخیص فتق دیسک کمر
در صورتی که هرکدام از علائم گفته‌شده را در خودتان مشاهده کردید، بهتر است به پزشک مراجعه کنید. پزشک معمولا بر اساس علائم دیده‌شده، بررسی وضعیت شغلی و سبک زندگی بیمار و ارزیابی نقاط درد به تشخیص آسیب می‌پردازد.
پزشک در این مرحله معمولا از بیمار می‌خواهد به پشت دراز بکشد. سپس پاهای بیمار را در حالت‌های مختلف تکان می‌دهد تا بتواند علت دقیق بروز آسیب و محل درد را تشخیص دهد.
معمولا در بیشتر موارد همین ارزیابی‌ها برای تشخیص فتق دیسک کافی است. با این حال اگر پزشک نسبت به تشخیص مشکوک باشد، ممکن است روش‌هایی مثل سی‌تی اسکن، ام آر آی، رادیولوژی و الکترومیوگرام را به کار گیرد تا محل دقیق آسیب را مشخص کند.
درمان پارگی دیسک کمر
نحوه درمان دیسک کمر همیشه یکی از دغدغه‌های مبتلایان بوده است. زیرا بعضی پزشک‌ها به بیماران توصیه می‌کنند برای درمان اقدام به عمل جراحی کنند. برخی پزشکان هم فیزیوتراپی یا روش‌های دیگر را توصیه می‌کنند. حتی دیده شده برای یک بیمار، پزشکی عمل جراحی توصیه کرده و پزشک دیگر درمان غیرتهاجمی. در این ظرایط معمولا بیماران برای گرفتن تصمیم صحیح دچار تردید و ابهام می‌شوند. ما در ادامه اقداماتی که برای درمان فتق دیسک کمر انجام می‌شود را مرور می‌کنیم:
استراحت مطلق:
ابتدایی‌ترین درمان برای پارگی دیسک کمر، استراحت مطلق است. پزشک معمولا استراحت مطلق سه روزه را برای بیمار تجویز می‌کند. این استراحت نقش مهمی در تسکین درد بیمار دارد. اما پس از این مدت بیمار باید فعالیت‌های روزمره خود را بدون فشار به کمر از سر گیرد. پزشک در این مرحله آموزش لازم را در مورد میزان استراحت و نحوه انجام فعالیت‌ها به بیمار ارائه خواهد کرد.
در کنار استراحت، استفاده از کمپرس سرد و گرم هم برای کاهش درد و التهاب موثر است. برای این کار باید به مدت ۲۰ دقیقه از کیسه یخ استفاده کرد. سپس کیسه آب گرم هم به مدت ۲۰ دقیقه بر روی محل درد گذاشته شود. این کار در طول روز هر دو یا سه ساعت یک بار انجام می‌شود.
در مدت استراحت و درمان خانگی، پزشک دستورالعمل‌هایی را به بیمار می‌دهد که باید حتما رعایت شود. در غیر این صورت نه تنها بهبودی در وضعیت دیسک کمر به وجود نمی‌آید بلکه علائم تشدید می‌شود. در پایان مقاله تعدادی از این توصیه ها را ارائه خواهیم کرد.
درمان دارویی:
در صورتی که مشکل دیسک کمر شدیدا دردناک باشد، پزشک داروهای مسکن، ضد التهابی، شل‌کننده‌های عضلات و یا استروئیدها را تجویز می‌کند.
داروهای مسکن ساده که بدون نسخه هم ارائه می‌شوند، برای کاهش دردهای خفیف کمر تجویز می‌شوند. بسته به میزان درد و ناراحتی بیمار پزشک داروهای قوی‌تر ضدالتهابی یا استروئیدها را تجویز می‌کند. حتی در موارد درد خیلی شدید تزریق استروئید به داخل کمر هم انجام می‌شود.
نقش این داروها کاهش درد است تا بیمار بتواند دوره درمان خود را کامل طی کند. اما لازم است توجه داشته باشید مصرف صرف دارو بدون استفاده از روش‌های درمانی اصلی، تنها علائم بیماری را سرکوب می‌کند. در این حالت بیماری روز به روز پیشرفت می‌کند و ممکن است اثرات زیان بار شدیدی به جا بگذارد.
درمان پارگی دیسک کمر با فیزیوتراپی
مرحله بعدی درمان فتق دیسک کمر، استفاده از روش‌های فیزیوتراپی است. فیزیوتراپیست‌ها از انواع روش‌های دستی و الکتریکی برای کمک به درمان فتق دیسک کمر استفاده می‌کنند. در ادامه نحوه کار روش‌های درمانی فیزیوتراپی را بررسی می‌کنیم:
تمرین درمانی و درمان دستی:
در درمان دستی درمانگر با استفاده از تکنیک‌های دستی سعی می‌کند ناهنجاری‌های شکل‌گرفته در ستون فقرات را برطرف کند تا فشار از روی دیسک کمر برداشته شود. در تمرین درمانی هم تمرینات ورزشی که به رفع مشکل و اصلاح حالت بدن بیمار کمک می‌کند، به بیمار آموزش داده می‌شود. بخشی از تمرینات در کلینیک فیزیوتراپی و بخشی دیگر در منزل بیمار و در فاصله بین دو جلسه درمانی انجام می‌شود. انجام این تمرینات معمولا نقش مهمی در اصلاح حالت بدن بیمار و رفع عامل بیماری دارند.
الکتروتراپی:
الکتروتراپی یا همان فیزیوتراپی برق با ارسال امواج الکتریکی راه انتقال پیام درد را مسدود می‌کند تا درد بیمار کمتر شود. این روش هم بیشتر نقش مسکن دارد. بنابراین لازم است در کنار یک روش درمانی اصلی استفاده شود.
لیزر درمانی:
بدن ما در مقابل هر آسیبی توان ترمیم خود را دارد. اما اگر شدت آسیب خیلی زیاد شود سلول‌های بافت آسیب‌دیده سرعت لازم برای ترمیم آسیب را نخواهند داشت. در واقع آنها در برابر تخریب انجام شده، کم می‌آورند. در روش لیزردرمانی پرتوهای نوری مادون قرمز را به صورت متمرکز و با انرژی بالا به دیسک آسیب دیده می‌تابانند. این پرتوها انرژی خود را به بافت آسیب‌دیده منتقل می‌کنند. این کار باعث می‌شود از یک سو سوخت و ساز سلول‌های دیسک بیشتر شده و سرعت ترمیم آنها بالا رود. از سوی دیگر تولید کلاژن در سلول‌های آسیب‌دیده بیشتر می‌شود که نقش مهمی در ترمیم آسیب دارد.
در صورتی که ماده ژله‌ای از دیسک خارج شده و اعصاب را تحت فشار گذاشته باشد، با استفاده از لیزر می‌توان نسبت به تبخیر آن و رفع فشار از روی اعصاب اقدام کرد. در مقاله لیزرپرتوان و فواید درمانی آن در فیزیوتراپی به طور کامل در مورد این روش درمانی توضیح داده‌ایم
شاک‌ویو تراپی:
شاک‌ویو هم سازو‌کاری شبیه لیزر دارد. با این تفاوت که شاک ویو از امواج الکترومغناطیس استفاده می‌کند. امواج شاک‌ویو دیسک آسیب‌دیده را به مرحله‌ای از التهاب می‌رسانند تا سیستم ترمیمی آن فعال شود و شروع به برطرف کردن آسیب کند. امواج شاک ویو تولید کلاژن را هم تحریک می‌کنند. برای آشنایی بیشتر با شاک ویو تراپی هم می‌توانید به مقاله شاک ویو چیست مراجعه کنید
طب سوزنی یا سوزن خشک:
این روش هم یک درمان مکمل است که برای تسکین درد کاربرد دارد. در روش سوزن خشک با واردکردن سوزن‌هایی ریز به بدن، جریان خون و ترشح هورمون‌ها تحریک می‌شود. بدین ترتیب درد بیمار کاهش یافته و شرایط برای درمان کامل آسیب فراهم می‌شود. این روش هم لازم است در کنار یک روش درمانی اصلی انجام شود. درمورد طب سوزنی در مقاله آشنایی با طب سوزنی و سوزن خشک به طور کامل توضیح داده‌ایم
جراحی دیسک کمر:
پارگی دیسک کمر در مواردی نیاز به جراحی دارد. اما باید توجه داشته باشید درصد بالایی از موارد ابتلا به فتق دیسک کمر با روش‌های غیر جراحی درمان می‌شوند. دیسک کمر در صورتی نیاز به جراحی دارد که
- منجر به بی اختیاری در کنترل ادرار و مدفوع شده باشد
- ضعف شدید و زیادشونده در پاها ایجاد کرده باشد
- توان راه رفتن را گرفته باشد
همچنین ممکن است پس از شش هفته انجام درمان‌های فیزیوتراپی، بهبودی در وضعیت بیماری به وجود نیاید. در این صورت احتمالا فیزیوتراپیست مراجعه به جراح ارتوپد را به شما توصیه کند. با این حال توصیه ما دوری از عمل جراحی است. چرا که به هرحال جراحی عوارض خاص خود را داشته و احتمال عدم موفقیت آن هم وجود دارد. تجربه ثابت کرده درصد خیلی زیادی از مشکلات دیسک کمر با درمان‌های فیزیوتراپی بهبود پیدا می‌کنند. فقط لازم است برای درمان صبور باشید و با فیزیوتراپیست خود همراهی کنید.
چنانچه درمان‌های غیرتهاجمی برای پارگی دیسک کمر جوابگو نباشند، چاره‌ای جز جراحی نمی‌ماند. برای جراحی دیسک کمر معمولا از روش‌های دیسککتومی سنتی و دیسککتومی میکروآندوسکوپی استفاده می‌شود. در این روش‌ها با ورود به بافت آسیب‌دیده قسمتی از دیسک که به اعصاب نخاعی فشار وارد می‌کنند، برداشته می‌شود. در مواردی هم ممکن است دیسک به طور کامل برداشته شده و دیسک مصنوعی جایگزین آن شود.
پیشگیری از بیرون‌زدگی دیسک کمر
اولین قدم برای پیشگیری از مشکلات دیسک کمر رعایت حالت صحیح بدن است. حتما تا اینجای مطلب متوجه شده‌اید عامل اصلی بروز بیرون‌زدگی در دیسک کمر، فشاری است که به کمر وارد می کنیم. بیشترین و طولانی‌ترین فشارها به کمر در اثر حالت‌های غلط بدن در زمان نشستن، خوابیدن یا حین بلندکردن اجسام وارد می‌شود. پس قبل از هر چیز به این موضوع مهم توجه لازم را داشته باشید.
قدم بعدی ورزش است. ورزش‌هایی که عضلات کمر و شکم یا همان عضلات هسته بدن را تقویت می‌کنند، از واردشدن فشار به مهره‌ها و دیسکها جلوگیری می‌کنند. همچنین ورزش عوارض رعایت‌نکردن حالت صحیح بدن را کم می‌کند.
اضافه وزن هم تا حدی به بروز فتق دیسک کمر کمک می‌کند. چرا که مهره‌های کمر مجبورند وزن و فشار بیشتری را تحمل کنند. برای دور ماندن از پارگی دیسک کمر بهتر است وزن خود را متعادل نگه دارید.
توصیه هایی برای مبتلایان
- بهتر است از ایستادن و راه رفتن زیاد خودداری کنید. تا می توانید باید دراز بکشید یا بنشینید
- برای نشستن حتما از مبل یا صندلی استفاده کنید
- در زمان نشستن روی صندلی، کمر را به پشتی آن بچسبانید و بیشتر از ۳۰ دقیقه هم ننشینید
- پیاده روی بیشتر از ۱۵۰ متر در موارد حاد بیماری ممنوع است
- دستشویی فرنگی را جایگزین دستشویی ایرانی کنید
- تا حد امکان از پله بالا و پایین نروید
ورزش برای فتق دیسک کمر
در پایان مقاله تعدادی از ورزش‌های مفید برای پیشگیری و درمان فتق دیسک کمر را معرفی می‌کنیم. این تمرینات بسیار ساده بوده و در هرجایی می‌توانید آنها را انجام دهید. فقط توجه داشته باشید اگر مبتلا به بیماری فتق دیسک کمر هستنید، برای انجام ورزش‌ها با پزشک مشورت کنید.
روی شکم دراز بکشید. ساعدها را روی زمین بگذارید به طوری‌که شانه‌ها در بالای آرنج‌ها قرار گیرند. سپس بالاتنه را به بالا بکشید تا کشش را در کمر احساس کنید. دو تا سه دقیقه در این حالت بمانید و به حالت اول برگردید
به پشت دراز بکشید. یکی از پاها را دراز کنید و دیگری را از زانو خم کنید. حالا زانوی خم را به سمت قفسه سینه جمع کنید. سه ثانیه در این حالت نگه دارید و به حالت اول برگردید. این حرکت را برای هر پا ۱۰ بار تکرار کنید.
به پشت دراز بکشید و زانوها را جمع کنید. سپس زانوها را به سمت قفسه سینه جمع کنید. سه ثانیه در این حالت نگه دارید و به حالت اول برگردید. این حرکت را ۱۰ بار تکرار کنید.
روی لبه یک صندلی بنشینید و کمر را صاف بگیرید. سمت از سمت جلو به طرف پایین خم شده و دست‌ها را به زمین برسانید. سه ثانیه در این حالت بمانید و سپس به حالت اول برگردید. این حرکت را ۱۰ بار تکرار کنید.
ابتدا در حالت چهاردست و پا قرار بگیرید. به طوری‌که دست‌ها زیر شانه‌ها و زانوها زیر ران‌ها باشند. پا را به سمت بالا بکشید تا ران پا موازی زمین شود. سه ثانیه پا را در بالا نگه دارید و به حالت اول برگردید. حرکت را برای هر پا ۱۰ بار تکرار کنید
ابتدا در حالت چهاردست و پا قرار بگیرید. به طوری‌که دست‌ها زیر شانه‌ها و زانوها زیر ران‌ها باشند. حالا یک دست و پای مخالف آن را به سمت بالا بکشید. ۱۰ ثانیه در این حالت بمانید. سپس به حالت اول برگردید. این حرکت را برای هر طرف ۱۰ بار تکرار کنید
جمع‌بندی
دیسک‌های بین مهره‌ای کمر نقش مهمی در حفاظت از ستون فقرات دارند. این دیسکها مانند کمک فنر فشارها و ضربات وارده به مهره‌های ستون فقرات را جذب کرده و عامل حرکت مهره‌ها روی همدیگر هستند. در صورت واردشدن فشار زیاد به کمر ممکن است دیسکها آسیب دیده و دچار بیرون‌زدگی یا پارگی شوند. در این حالت در صورتی که دیسک آسیب‌دیده به عصب‌های ستون فقرات فشار وارد کند، باعث ایجاد درد و ناراحتی می‌شود. فتق دیسک کمر معمولا با روش‌های فیزیوتراپی درمان می‌شود اما موارد حاد و اورژانسی باید تحت عمل جراحی قرار گیرد.